سنگهای پُرفیری در معماری

سنگهای پُرفیری :
سنگهای پُرفیری که امروزه در محوطه سازی و نماسازی دیوارهای داخلی و خارجی به کار می روند، یکی از سنگهای آذرین بیرونی – از گروه ریولیت ها وداسیت ها هستند. این سنگها عمدتاً در پوستۀ زمین یافت می شوند. سازندهای حــاوی این سنگها در ایران اغلب نازک و لایه هستند.
از دیدگاه پتروگرافی، بافت پُرفیری حالتی ریزبلور تا شیشه ای دارد واین بافت بیش از 65% آن را تشکیل می دهد.30 تا 35% بقیه را بلورهای کوچکی ( در اندازه های 2 تا 4 میلیمتر ) تشکیل می دهند. فراوانترین بلور موجود،کوارتز است و اغلب به خاطر حضور این کانی با نام کوارتز پُرفیری شناخته می شود. در سنگهای پُرفـیــری درصد اندکی از کانیهای میکا و فلدسپارهم حضوردارند.
 
به کارگیری سنگهای پُرفیری در معماری :
امروزه معماران از سنگهای پُرفیری به شکل گسترده ای در نماسازی، وبــــه عنوان مصالح خاتمۀ کار برای پوشش پیاده روها، دیوارها، پله ها، لبۀ پنجره ها و به طـورکلی درپوشش سقف، استفاده می کنند. علاوه براین موارد، سنگهای پُرفیری در ساخت دیوارهای سخت ومحکم وکارهای بنّایی سنتی هم به کار می روند. از قطعات نسبتــاً منظّم وکوچک این مصالح در ساخت خاکریزجــاده ها وخطوط راه آهن وهمچنین در تولید بتن و آسفالت ( به عنوان مصالح سنگی ) استفاده می شود.

پیاده روهای سنگفرشی:
پیاده روهای سنگفرشی اَشکال متنوعی دارند ومی تـــوان آنها را برحسب نـــوع کارگذاری، اندازه و شکل هندسی مصالح به کاررفته،طـبقه بندی کرد: مثل گذرگاه هایی که با «کاتینگ» فرش شده اند، طرق مختلف کارگذاری مصالح وگذرگــاه های فرش شده با  اسلب .
 
گذرگاه هایی که با کاتینگ فرش شده اند
سنگفرشهای کاتینگی اغلب از مصالحی به ابعــــاد حدودی 8×8×8 سانتیمـــتر تــــا 10×10×10 تشکیل شده اند واغلب منشأ رودخانه ای دارند. به همین خاطر در حـــالت طبیعی اغلب اشکال نامنظمی ( ازتقریباً کروی تا تخم مرغی شکل ) دارند. شکل یـک یا چند سطحشان مستطیلی ست به ابعاد غـــالب 9 تا 12 سانتیمــتردر بلندترین و 6 تا 8 سانتیمتر در کوتاهترین بُعد. از آنجایی که پُرفیری ها سنگهای سختی هستند، کاتـینگ هایی که به طور طبیعی یافت می شوند اغلب کروی شکلند و ابعادشان از 4 تا 10 الی 15 سانتیمتر متغیر است وبه همین خاطر می توان در کارگاه دراندازه ها واشکــــال متفاوتی برای گذرگاه های سنگفرشی بسته به الگوی هندسی چیدمان اشکال بسیار متنوعی دارند
.
کارگذاری سنگفرش گذرگاه ها
کارگذاری سنگفرش گذرگاه ها، نتیجۀ چیدمان منظمی از سنگ های موازی استوانه ای درکنار قطعات نامنظم، یا الگوی هندسی پیچیده ای در یک بسترمناسب  و درزهای بندکشی شده است  و دراَشکال مختلفــی اجرا می شود. در اروپا برای اولین بـــار و در اواسط قرن نوزدهم، برای پوشش سـنگی جاده ها ازقلوه سنگهای شکستۀ رودخانه ای که به همین منظور تهیه می شدند، استفاده شد.
سابقۀ به کارگیری این روش برای پوشش معابر به قرن هجدهم برمی گــردد. درآن زمان از کاتینگ های استخراج شده از معدن بازالت «کولّی آلبانی» در نزدیـــکی رُم جهت سنگفرش کردن معابر «کوراداچو» و«سن پیِترو» استفاده شد؛ اما از سالهــــــای  1880 به بعد مصالح پُرفیری جایگزین مصالح یادشده دربالا شدند.
مصالح پُرفیری استفاده شده برای سنگفرش، با استفاده ازدستگاه های مکانیکی تولیـــد اسلب، تولید می شوند. برحسب شکل هندسی نهایی مصالح، اسامی گوناگونی به آنهـا داده شده است و به همین خاطر با الگوهای هندسی مختلفی کنار هم چیده می شوند.
آن دسته ازمصالح پُرفیری که امروزه در ساخت سنگفرش ها مورد استفاده قرار می-گیرند، عبارتــند از: « کوبِـتــّّی (کاتینگ های مکعبی)» ، « بیندری (آجری شکل)» و«  اسمولری( آجری شکل باریک) »
گروه کوبتّی کاتینگ های مکعبی شکلی هستند که فاقد سطوح صاف بوده، با روشــهای مکانیکی از اسلب های پُرفیری جدا شده اند. سطحی که بالا قرار می گــیرد ترکــــهای طبیعی دارد و وجوه دیگرهم شکل مربعی کاملی ندارند. خوشبختانــه کوبتّی ها اَشکال بسیار متغیری دارند ومی توان آنها را در الگوهای متفاوتی ( ازکمانه های همپـــوشان سنتی ، اَشکال ردیفی ، دُم طاووسی یا بادبزنی و دایره های هــــم مرکزتـــا الگــوهای ابتکاری ) کنار هم چید. این الگوها می توانند از انواع مختلفی از سنگها هم تشکیل شوند. این امربستگی به انتخابی دارد که طراح در ذهن خود از چیدمان های متفــاوت دارد. شکل های نامنظم پُرفیری های کوبتی این قابلیت را دارند که به لحاظ تنوع الگوهای چیدمان، امکان انتخاب بیشــــــتری را در اختیار طراح و مجری طرح قــرار دهند. به همین خاطر  و برای اخذ یک تصمیم نهایی برای کاربردی کردن هرچه بیشتـر طرحهای متنوع موجود، شرکت بین المللی « پُرفیدی» استانداردی برای تحــت عنوان کوبیکو در نظر گرفته است. کوبیکو شکل استانداردی از مصالح پُرفیری به ابعاد 10×10 سانتیمتر است ودر سه ضخامت متفاوت یافت می شود. هریک از انواع سه-گانۀ این مصالح در ساخت کفپوشهای داخلی وخارجی به کارمی روند کوبیکوهـای  بیندری ( آجری شکل ) آن دسته از مصالح پُرفیری هستند که برای پوشش گذرگاه ها کاربرد دارند. سطح بالایی این مصالح واجد درزه هایی طبیعی ست ولبه های تـــرک خورده دارد. این ترکها یا عمودی هستند یا کجی خفیفی دارند. این مصالح از زیرپرس گذاشتن اسلب های خشن به دست می آیند و علاوه برکاربردشان درپوشش خیابانها و میدانهای شهر، به شکل گسترده ای در ترازکردن سنگفرش گذرگاه هایی که با قطعات کوبتی پوشیده شده اند و همچنین اجرای طرح های کوچک مقیاس به کار می روند. نوع خاصی از پُرفیری های آجری شکل تحت عنوان « آماسلو(یا بلوکهای مستطیلی شکل )» جهت مرزبندی پیاده رو و خیابان و همچنین ساخــت سکـــــوهای کنارپیاده رو به کار می روند. این مصالح از نظر ابعادی با پُرفیری آجری تفاوت دارند ( 15 تا 20 سانتیمترنسبت به 5تا 10 سانتیمتر)
پُرفیری های آجری شکل باریک،اسلب های کم عرضی هستند که به شکل استوانه ها-ی موازی کنارهم قرارمی گیرند وضخامت های متفاوتی دارند. هنگام کارگذاشتن، ضخامت یک قطعۀ واحد نباید از 10 سانتیمتر کمتر باشد. وجه بیرونی این مصالــــح، مثل سایر وجوه شکافدار است و ترکهایی طبیعی دارد. ازاین مصالح برای شیب بنـــدی سطح گذرگاه ها استفاده می شود ؛ به این ترتیب که عمود بر سطح گذرگاه قرار می گیرند ؛ مضافاً این که گاهی هم ( درصورتی که کاملاً تراز باشند) برای پوشش دیـوار ازشان استفاده می شود. برای جلوگیری ازکنده شدن شان( در اثر تردد خودروها ) ایــن مصالح را دربستری از سیمان یا ملاط شنی کار می گذارند.
 
گذرگاه های فرش شده با اسلب
زمانی ازاین مصالح برای سنگفرش کردن گذرگاه ها استفاده می شود که بتوان ایــــن مصالح را « دوبُعدی » فرض کرد ؛ به این ترتیب که ضخامت اســـلب از طول وعرضش بسیار کمتر باشد. آن دسته از مصالح پُرفیری که امروزه به شکل اسلـب درسنگفرش کردن گذرگاه ها ازشان استفاده می شود ضخامتی بین 2 تا 8 سانتیمتر دارند و اندازۀ طول و عرضشان از 10 تا 50 سانتیمتر متغیر است.
به طور کلی دو نوع اسلب دربازار وجود دارد: تایل وسنگِ سنگفرش (به طورخاص). سنگِ سنگفرش مستقیماً ازاسلب هایی به دست می آید که لبه های تـــرک  خوردۀ خشن وسطوح ترک خوردۀ طبیعی دارند وبرحسب ضخامت واندازه ( که بیــن 2 تا7 سانتیمترمتغیراست ) دسته بندی می شوند. ازاین مصالح جهت پوشش سطوح گذرگاه های خارجی ( مثل پیاده رو، حیاط ، گردشگاه ، باغ و...) وهمچنین پوشش دیوارها ( دیوارهای حائل، نمای دیوارها وساختمانها ، تراس و... ) استفاده می شــود. تایل ها  مصالحی مستطیلی شکلند که از اسلب هایی که شکل نامنظمی دارند به دســـت می آیند. وجوه این اسلب ها واجد ترک خوردگی هایی طبیعی ست وضخامتشان متغیر است.
انواع مختلف تایل ها از روش های متفاوت فراوری به دست می آیند:
مثل تایل هایی که به طور طبیعی گسسته شده اند و لبه های ترک خورده دارند ، یــــا تایل هایی که گسستگی طبیعی دارند، اما لبه هایشان با دستگاه بریده شده است.
تایل های دستۀ اول با استفاده از دستگاه پرس هیدرولیک تولید می شوند، به این ترتیب که اسلب های نامنظم را تبدیل به مصالح خشن وگردگوشه می کنند. تایـــل های دستۀ دوم – درصورت مربعی شکل بودن- با تیغ اره های گرد بریــده می شوند.
اما آن دسته ازتایل هایی که اختصاصاً از سنگ پُرفیری با نام تجاری « غبارستـاره » به دست می آیند ، از بلوک ها یا باطله های بریده شده با اره که ضخامت های مشخصی دارند، استخراج می شوند.
پوشش دیوارها:
عموماً ازدو روش برای پوشش دیوارها استفاده می شود که عبارتند از: نماهای سنتی ودیوارهای تهویه ای.
 
نماهای سنتی :
نماهای سنتی – بسته به ضخامت مصالح – یا با استفاده از ملاط و یا با استفاده از ملاط و جفت گیری مکانیکی درزه ها ساخته می شوند. ابتدا تمام یا بخشی از مصالـــح سنگی با ملاط به سطح اصلی دیواره چسبانده می شوند، سپس سنگ پوششی با میخهای لنگری شکل یا قلاب مانندی که نقش رابط بین سنگ پوششی ودیوار اصلی را ایفــا می کنند، روی دیوارثابت می شود.استفاده ازاین میخها به این خاطراست که از یک سوبه داخل درزه ها وشکافها نفوذ می کنند وازطرف دیگرسنگ پوششی رادربرمــی گیرند و به این ترتیب پایداری مورد نظر را تأمین می کنند. نماسازیهای سنتی بدون استفاده از میخهای لنگری شکل و ملاط پرکنندۀ پشتی ، برای مصالح نسبتاً یا خیلی ضخیم مناسب است.
نماسازی سنتی نه تنها درپوشش دیوارهای ساختمانها، بلکه درساخت دیواره های حائل و پروژه های مربوط به صنایع هیدرولیک ( مثل سدهای خاکی، موج شکنها و آبراهـه های درون شهری ) هم کاربرد دارد. آن دسته از سنگهای پُرفیری که امروزه برای ساخت نماهای سنتی مورد استفاده قرارمی گیرند عبارتند از سنگ سنگفرش و تایل ها که در هر ضخامتی مورد استفاده اند.
 
دیوارهای تهویه ای :
دیوارهای تهویه ای به منظور ایجاد امکان گردش هوا دربین مصالح پوششی (مـثـــل تایل ها) و دیوار اصلی ساخته
می شوند. دیوارهای تهویه ای از این نظر اهمیت دارند که با ایجاد یک فضای خالی، هم یک عایق صوتی به وجود می آورند وهم از نفوذ آب به دیوار داخلی جلوگیری می کنند. حرکت رو به بالای لایۀهـوا باعث انقباض دیـــوار داخلی شده،همراه با ایجاد یک عایق کامل و بیرون راندن گرمای اضافی از دیوار پـشتی ( درتابستان که خورشید مستقیم می تابد ) درجۀ حرارت داخل ساختمان را ثابت نگــــه    می دارد.
   در دیوارهای تهویه ای، سنگِ نما با استفاده ازروش نقطه ای یا قلابهای پیوسته بــه سطح دیوار اصلی متصل می شود. در روش اول، میخها از یک سو به دیواراصلی متصل می شوند واز سوی دیگر در شکافهایی از سنگِ نما قرارمی گیرند که    لبـه های دو قطعه با هم همپوشانی دارند. جهت قرارگیری هرچه بهتر سنگِ نما بر روی دیوار اصلی میخهای لنگری شکل را می توان به دوشکل عمودی و افقی به کار برد. درروش دوم تایل های پوششی با استفاده از صفحات فلزی به دیوار اصلی وصل می شوند. این صفحات فلزی برروی قابهایی فلزی سوارند که یا یکسویه ( افقی یا عمودی ) یا دوسویه (افقی و عمودی) هستند. قابهای فلزی اغلب از زهوارهایی ساخته می شوند کـه به صفحات امکان حرکت روبه بالاوپایین را می دهند. بهترین شکل برای آن دستــــه ازسنگهای پُرفیری که برای ساخت دیوارهای تهویه ای به کار می روند، تایل هایی هســتند که ضخامتشان متغیر یا یکسان باشد.
 
سایرانواع نماسازی :
ازسنگهای پُرفیری درنماسازیهای داخلی وهمچنین به عنوان مصالح خاتمۀکاراستفــاده می شود؛ مثل راه پله ها، لبۀ پنجره ها و دیوارها
پوشش سقف با به کارگیری اسلب های پُرفیری برای پوشش سقف سابقه ای طولانی دارد و تقریباً تمامی ساختمانهای ساخته شدۀ پیش از دورۀ مدرن( در اروپا ) را شامل می شود. بسیاری ازمعادن منطقۀ « تِرنتینو» برای استخراج تایل هایی که برای پوشش دادن سقف مناسب بوده اند، درگذشته به دقت کاوُش شده اند. به عنوان مثال می توان به معدن « سان مائورو» اشاره کرد که تایل های استخراج شده از آن درسال1774 بام ساختمانهای ساخته شده در منطقه ای بین « تیرول» و اسقف نشین« تِرنتو» را پوشش داده اند. بامهای پوششیِ پُرفیری، اغلب به منظور ایجاد یک لایۀ محافظ برروی تیرهای چوبی اجرا می شدند ؛ مضافاً این که ازاین مصالح برای ایجاد پوشش محافظ سایرانواع بامها ( مثل بامهای ساخته شده از الوارهای نازک یا شیروانی های فلــزی ) استفاده می شد. دلیل اصلی استفاده ازاین مصالح، ویژگی های فیزیکی ومکانیــکی منحصربه فردشان است؛ ویژگی هایی مثل هماهنگی خوب با تغییرات درجۀ حرارت، جذب اندک آب و مقاومت مطلوب. نکتۀ قابل ذکردیگردربارۀ دلایل به کارگیری این سنگها - علی رغم سنگین تر بودنـشان نسبت به دیگر مصالح موجود در منطقـــه- دوام بیشتر و ارزانتر بودن هزینه های تعمیرات بود. امروزه بسیاری از بامهایی که سابقاً با سنگهای پُرفیری پوشیده شده بودند، با شیروانی های فلزی یا موزاییک پوشش یافته اند.
 
دیوارچینی :
سنگهای پُرفیری به خاطر مقاومت قابل توجه شان، به شکل گسترده ای در ساخت چینه ها و دیوارهایی که مصالحشان با ملاط به هم متصل شده اند، به کارگرفته می شوند. دیوارهای چینه ای به منظورایجاد دیواره های حائل کوتاه یا مرزبندی اراضــی ساخته می شوند. دیوارهای نوع دوم ازروی هم چیدن قطعات خشن یا مکعبی شکل سنگ و ریختن ملاط سیمان در بینابین ردیفها، به وجود می آید.
با توجه به این که امروزه بناهای ساخته شده از سنگ های پُرفیری تنها درمناطقی متمرکزند که به معادن این گونه مصالح نزدیکند، باز هم می توان نمونه های فراوانــی از دیوارهای ساخته شده با این مصالح را به عنوان شاهد مثال ذکر کرد.
آنچه درمورد کاربردهای سنگهای پُرفیری در معماری گفته شد، روشهای به کارگیری متداول است، و بدین معنی نیست که روشهای نوینی دربه کارگیری سنگهـای پُرفیری وجود ندارند.
در جدول زیر، به روشهای مختلفِ متداول به کارگیری سنگهای پُرفیری به عنوان مصالح ساختمانی اشاره شده است
نشانه های مختلف  استفــــاده شده دراین جدول توسط دانشکدۀ مهندسیِ دانشگاه تِرنتو ابداع شده اند تا به عنوان  نشانه های بین المللی بخشهای مختلف یک ساختمان به کارروند.